De roman Duel met paard van Pauline Genee heeft een mooi motto. Zo mooi dat ik het hier in z’n geheel overneem:
Als werkelijkheidszin bestaat, en niemand zal eraan twijfelen dat die bestaansrecht heeft, dan moet er ook iets bestaan dat je ‘mogelijkheidszin’ kunt noemen. Wie die bezit zegt bijvoorbeeld niet: hier is dit of dat gebeurd, zal gebeuren, moet gebeuren, maar: hier zou, moest, of had iets kunnen gebeuren. En als je hem dan van het een en ander uitlegt dat het is zoals het is, dan denkt hij: ach, het zou waarschijnlijk ook anders kunnen zijn.
[Robert Musil, De man zonder eigenschappen]
Ik weet het natuurlijk niet zeker, maar ik heb het vermoeden dat schrijfster Genee met dit motto in het hoofd naar ‘de feiten’ heeft gekeken over het wonderpaard Hans, dat echt heeft geleefd in Berlijn aan het begin van de vorige eeuw. In de geschiedenisboeken staat beschreven wat er ‘echt’ is gebeurd en hoe het is afgelopen. Maar, zo kunnen we afleiden uit de verantwoording achter in haar boek, ‘het zou waarschijnlijk ook anders kunnen zijn’. Wat geresulteerd heeft in een prachtige debuutroman waarbij ik alleen vanwege het motto een tijdlang op het verkeerde been ben gezet. Ik had namelijk een verhaal verwacht dat mij tijdens het lezen herhaaldelijk in verwarring zou brengen door allerlei wendingen te introduceren die het voorgaande in een ander licht zouden zetten.
Niet van dat al. Deze prettig leesbare en met oog voor detail geschreven historische roman blijft verhaaltechnisch netjes binnen de lijntjes. De hoofd- en bijfiguren werden keurig voorgesteld wanneer ze ten tonele verschenen, waarbij ik me achteraf hooguit afvroeg of de ene figuur niet teveel en de ander te weinig aandacht of achtergrond had meegekregen. Maar dat heeft niets afgedaan aan het verhaal. Dat zit goed geconstrueerd in elkaar en ik las het in twee kort op elkaar volgende sessies ademloos uit zonder ergens verveeld te raken. Zelfs toen ik door begon te krijgen hoe het verhaal vermoedelijk zou eindigen zat er voldoende spanning in (niet in de vorm van actie of suspense, maar nieuwsgierig makende ontwikkelingen hoe het einde zich precies zou ontvouwen) om door te blijven lezen. Een groot compliment aan de schrijfster.
Waar ik hier wil blijven stilstaan is bij de titel. Niet zozeer om die te verklaren alswel om een link te leggen naar de duels in het verhaal. Want wat me opviel naarmate het verhaal vorderde is dat ik meer en meer duels zag ontstaan terwijl het paard Hans met rust gelaten werd. Of zou Wilhelm Von Osten (de paardentrainer) met/via het paard Hans een strijd leveren tegen de wetenschap? Het is iets wat me nu pas te binnenschiet. Maar laat ik eerst in willekeurige volgorde de verwijzingen naar duels of (innerlijke) strijd opsommen die ik geturfd heb:
- Frau Piehl vecht tegen Emilio om de aandacht van Wilhelm alsook om het oude vertrouwde van de binnenplaats terug te veroveren;
- tussen Emilio en Franz is er verschil van mening over de ware aard van kunst en in hoeverre ze afgeweken zijn van hun idealen tijdens de studententijd op de kunstacademie;
- daarnaast wil Emilio zich bewijzen ten opzichte van Franz om in de gunst te vallen van Mary (de vrouw van Franz);
- Emilio vertelt een anecdote over hoofdcommissaris Von Hinckeldey die een verbod moest zien te handhaven op duels;
- Wilhelm vecht om erkenning tegen zijn reeds lang overleden vader als bewijs dat de onderwijsmethode gehanteerd door Wilhelm wel degelijk succesvol kan zijn;
- Wilhelm voert een innerlijk gevecht tegen zijn homo-erotische gevoelens;
- Frau Piehl haalt herinneringen op aan de tijd van vroeger toen ze stiekem een duel mocht aanschouwen;
- Franz daagt Emilio uit voor een echt duel.
Of dit lijstje volledig is dat mogen jullie bepalen (aanvullingen zijn welkom). Het sterke nu van Pauline Genee is dat ze naar mijn overtuiging al deze vermelde duels heel gedoseerd in haar verhaal heeft verwerkt. Voor mij had het een effect dat ze het verhaal gaandeweg doen laten wervelen. Het geeft het geheel een eigen dynamiek. Iedereen is bezig een gevecht te leveren. Soms kan dat bijna uitmonden in een strijd op leven en dood, soms blijft het bij iets kleins. Maar het brengt hen allemaal in beweging. Op zoek naar erkenning, verlossing, liefde en wat al niet meer.
En midden van dat alles staat daar Hans. Af en toe nukkig, maar meestal onbewogen tikt hij met zijn hoef op de grond om de uitkomst van een som te geven. Hans is de constante in deze geschiedenis. Hij doet z’n ding. De wereld om hem heen probeert verklaringen te vinden voor wat ze zien. Zelfs wanneer mijn nieuw verworven inzicht klopt dat Wilhelm met Hans als inzet een duel levert met het wetenschappelijke establishment in Duitsland, dan nog zal het Hans worst wezen.
Een verhaal heeft een rustpunt nodig. Met Hans heeft Pauline Genee die gevonden. Daaromheen speelt het leven zich af. Het werkelijke en het mogelijke. In Duel met paard krijgen we een onwaarschijnlijk mooie mogelijke werkelijkheid voorgeschoteld.
Berlijn, 1904. De hoofdstad is in de ban van het wonderpaard Hans, dat rekenen kan. Geleerden staan voor een raadsel: is het bedrog, of kan het dier werkelijk worteltrekken? De oude Von Osten, die wekelijks op zijn binnenplaats met hem optreedt, blijft aldoor hopen op erkenning.
De verschijning van Emilio Rendich, een flamboyante schilder die over de juiste contacten beschikt, is een buitenkans. Maar als die zich aan de vooravond van de langverwachte onderzoekscommissie laat afleiden door een verboden liefde, slaat ook bij hem de twijfel over de rekenkunst van het dier toe.
Duel met paard
Pauline Genee
Uitgeverij Querido
ISBN 9789021449777