Het viel me pas op toen ik mijn aantekeningen doorbladerde als voorbereiding voor deze bespreking. Opnieuw speelt een eiland een belangrijke rol in een boek dat we hebben gelezen voor onze bloggersleesclub. Was het eerder Irmgard in IJstijd, toen Vlieland in Het leek stiller dan het was, daarna IJsland en Amrum in Een vrouw op 1000 graden, en nu in Birk is het een afgelegen eiland ergens tussen Schotland en Noorwegen.
Birk is de debuutroman van Jaap Robben. Op een enkel uitstapje na, speelt het hele verhaal zich af op dit niet bij name genoemde eiland. De belangrijkste figuur is Mikael. Samen met zijn moeder woont hij in één van de drie huizen op dit eiland. Vlak bij hen in de buurt, woont de vrijgezel Karl. Aan de andere kant van het eiland is nog een huis. Maar dat is onbewoond. Nadat de vorige bewoonster is komen te overlijden is het leeg blijven staan.
In de binnenflap van het boek staat dat Birk ‘een even teder als beklemmend verhaal [is] over mensen die zelf eilanden dreigen te worden’. Zelf had ik meer de associatie met deze drie huizen die ieder voor zich een eiland op het eiland vormen. Mikael zoekt geregeld zijn toevlucht tot het verlaten huis omdat hij het thuis met zijn moeder niet weet uit te houden. Sinds de verdwijning van zijn vader (de ware toedracht wordt stukje bij beetje duidelijker) legt zij alle schuld bij Mikael. Terwijl hij met dit overweldigende schuldgevoel geen raad weet en hunkert naar contact (in welke vorm dan ook), sluit zijn moeder hem genadeloos buiten:
‘Dit is dus allemaal jouw schuld.’ Haar woorden waren scherp als een scheermes. Ik deed mijn ogen dicht. Ze mocht me slaan, zo vaak uithalen als ze wilde. Mijn hoofd, mijn rug, mijn handen. Ik zou geen geluid maken.
Maar in plaats daarvan sloot ze me op in mijn kamer.
Een dag.
En nog een.
[…]
Papa zou ze nooit meer ‘papa’ noemen, alleen nog ‘Birk’. Haar Birk, om me te laten voelen dat de schuld van mij was en het verdriet van haar. Dichter bij elkaar dan de overkant van de tafel kwamen we niet.
[p.83–84]
De ondertitel van Birk is ‘Over de grenzen van onvoorwaardelijke liefde’. Doordat het verhaal nagenoeg één plaats van handeling kent, namelijk het eiland, zit er automatisch veel lading in dat woordje ‘grenzen’. Bij een eiland denk ik aan ‘begrensd’. Terwijl bij onvoorwaardelijke liefde juist ‘onbegrensd’ het eerste is dat bij me opkomt. Het is precies deze tegenstelling die vooral Mikaels moeder parten speelt. De liefde tussen haar en Birk moet welhaast buitencategorie zijn geweest om elkaar te volgen naar zulk een geïsoleerde plek en daar de rest van het leven door te brengen. Met het grote verlies waarmee ze opgezadeld wordt na de verdwijning van Birk kan ze nergens terecht. Het zelfverkozen isolement keert zich nu tegen haar. Waanzin ligt op de loer. Andere grenzen dreigen overschreden te worden.
Mikael ondertussen zoekt afwisselend troost bij Karl, die zich op onhandige wijze over hem probeert te ontfermen om op die manier in een goed blaadje bij Mikael’s moeder te komen, of door zich uren op te houden in het verlaten huis waar hij dwalend door de kamers hele scène’s uit het verleden voor de geest haalt uit de tijd dat zijn vader er nog was. Op een dag ontdekt hij dat er een meeuw zit te broeden in de slaapkamer. De meeuw begint te krijsen om Mikael te verjagen maar deze heeft geleerd om zich onzichtbaar te maken:
Toen papa nog niet zo lang weg was, ontdekte ik hoe je kunt verdwijnen. Op zo’n manier dat ik wel in mama’s buurt kon zijn, maar ze zich niet meer van me bewust was.
[p.109]
Zo verstrijken de jaren zonder dat er iets wezenlijks gebeurt. Karl vaart uit om te vissen. De boodschappen en post worden om de twee weken afgeleverd door het zwijgzaam uitwisselen van een mand en een nieuw boodschappenlijstje. Moeder zit in huis of rommelt in de tuin. Mikael dwaalt over het eiland en helpt Karl af en toe bij het vis sorteren. Wanneer Birk nog geleefd zou hebben hadden ze misschien tot in lengte der tijden het ‘goedkope’ leven kunnen leiden waar het hem allemaal om te doen was geweest. Ver weg van de maatschappij. Doch zonder Birk is het gezin stuurloos geworden. Heel langzaam sluipt de gekte naar binnen wanneer de moeder van Mikael hem steeds vaker gaat zien als Birk, haar verloren man. Lijkt dit in het begin nog voort te komen uit verwarring, gaandeweg wordt duidelijk dat zij alle gevoel voor realiteit is verloren.
En Mikael? De arme jongen is weerloos en snapt maar half wat er met zijn moeder aan de hand is. Op sommige momenten zou hij het liefst weglopen van deze doffe ellende en het eiland verlaten, maar tegelijkertijd durft hij zijn moeder niet achter te laten. Bang dat hij is dat haar iets overkomt. Zo raakt hij innerlijk verscheurd waarbij het schuldgevoel dat hij degene is die dit allemaal veroorzaakt heeft ook nog eens als een loodzware last op hem drukt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Mikael een heel eind meegaat in de waanbeelden van zijn moeder. Tenslotte krijgt hij waar hij al zo lang naar verlangt. Genegenheid. Dat er grenzen overschreden worden is voor hem niet meteen duidelijk. Wie kan het hem kwalijk nemen?
Birk is een fascinerende roman die je bewust doet zijn van je eigen machteloosheid bij het aanschouwen van een diep menselijk drama. De verteltrant is meeslepend. Nergens wordt het saai of wijdlopig. Het geïsoleerde leven op een zo goed als onbewoond eiland is overtuigend neergezet. Ook wat deze afzondering voor impact op de bewoners kan hebben wanneer het onheil toeslaat.
Mikael woont met zijn ouders op een afgelegen eiland tussen Schotland en Noorwegen. Op een dag verdwijnt zijn vader in zee en verzwijgt Mikael wat er is gebeurd. Schuld, troost en verwijten stapelen zich op, tot zijn moeder het onmogelijke van hem verlangt.
Birk is een even teder als beklemmend verhaal over mensen die zelf eilanden dreigen te worden.
Birk
Jaap Robben
Uitgeverij De Geus
ISBN 9789044532777