De val van Jakob Duikelman — Anne-Marieke Samson
Na de val
In seizoen 3 van de serie Homeland komt een aflevering voor waarin twee hoge functionarissen van elkaar bestrijdende inlichtingendiensten een ontmoeting hebben. Al hun hele leven lang zijn ze bezig met het opzetten en onderhouden van uiterst ingewikkelde (contra)spionage netwerken. Dat de waarheid daarbij geweld moet worden aangedaan beseffen ze allebei terdege. Het doel heiligt de middelen. Wat mij zo trof in die scene was de bekentenis van een van hen door te verzuchten dat alles uiteindelijk toch anders uitpakt dan gepland. Je kunt niet alles controleren.
Jakob Duikelman is een man die hier een wijze les uit had kunnen trekken. Hij leeft nog met het idee dat een leugentje om bestwil alleen maar zijn gezin ten goede komt. Het probleem is dat hij het niet bij een enkel leugentje laat. Al snel komen we erachter dat Jakob een heel web van leugens bij elkaar heeft verzonnen waar hij zelf ook niet meer precies van weet hoe het in elkaar steekt. Niet dat hij dit zelf zal toegeven. Jakob blijft tot aan het eind in de veronderstelling dat hij bij machte is om elke situatie naar zijn hand te zetten. Een vorm van hoogmoed waarvan we allemaal weten waartoe die zal leiden.
Wat ik verrassend vond aan de vertelconstructie waarbij verschillende personages gevolgd worden, is de introductie van Jos en Lia Voorma in het laatste hoofdstuk. Zij zijn de buren van Jakob en vertegenwoordigen min of meer de algemene opinie in alle wispelturigheid. Van een afstand (over de schutting) geven ze commentaar bij de teloorgang van Jakob. Mooi is dat het daarna niet stopt. Het leven gaat door. Ook zonder Jakob. Dat is misschien wel de meest ontluisterende boodschap van deze roman. Alle goede bedoelingen van Jakob ten spijt, loopt alles compleet anders dan hij voor ogen had en niemand die daar achteraf echt rouwig om is.
Looking back over the pages we have already read and marked, or coming back to the novel months, maybe years later, we get a strong sense of our own position in relation to the writer’s position. […] These days, going back to reading the books that have remained since university days, I see three or four layers of comments, perhaps in different colored pens. And I sense how my position has changed, how I have changed.
[A weapon for readers — Tim Parks]
Nadat ik De val van Jakob Duikelman door Anne-Marieke Samson had gelezen bleef ik achter met een ambivalent gevoel. Tegenover het feit dat ik met bijzonder veel plezier dit debuut heb gelezen staat het verwijt dat ik vind dat het verhaal een bepaalde diepgang mist. De vraag is of dit een terecht verwijt is wanneer men bedenkt dat het boek gebracht wordt als een ‘scherpe tragikomedie over een ambtenaar vol volkswoede’. Qua genre (hoewel ik eerder geneigd zou zijn om het boek te bestempelen als absurdistisch) past het dan misschien niet, maar het is de schrijfstijl van Samson die op sommige momenten zo overrompelend origineel is, dat je hoopt toch wat meer te lezen te krijgen van de diepste zieleroerselen die Jakob en de zijnen beweegt. Het blijft bij hoop die (nog) niet ingelost wordt.
Typerend is een passage als:
Zijn moeder heeft gelijk, bedenkt hij als hij wegloopt. Hij moet inderdaad eens op bezoek bij zijn broer. Hij moet binnenkort eens uitzoeken in welke inrichting die zit weg te kwijnen.
[p.154, De val van Jakob Duikelman]
Dit is alles wat we te lezen krijgen over het ‘onvrijwillig ongeluk dat Bram heette’. Het past geheel binnen de opzet van de roman om dit toch niet onbelangrijke voorval terloops aan de orde te brengen, maar ergens blijft het ook knagen dat er niet verder op wordt ingegaan.
Terug naar het citaat van Tim Parks. Waarom heb ik het opgenomen in deze bespreking? Voornamelijk om ook nog een andere ambivalentie te verwoorden. Eentje die meer te maken heeft met mijn eigen ontwikkeling (als lezer). Ik ben benieuwd wat ik van dit boek gevonden zou hebben een tigtal jaren terug. Hoogstwaarschijnlijk had ik me toen niet (of veel minder) druk gemaakt om de diepgang waarvan ik nu vind dat die ontbreekt. Integendeel, ik zou het boek aanraden aan mijn vrienden vanwege de droogkomische stijl (lachuh!) en de vele venijnige steken onder water die Samson op allerlei gebied uitdeelt. Een treffende persiflage op onze hedendaagse samenleving waarin cynisme overheerst en we ons gek laten maken door de (social) media. Of iets dergelijks.
Nu is dat blijkbaar niet meer genoeg voor mij. Maar ik denk dus tevens dat het dit boek en de schrijfster niet te verwijten valt. Het is eerder de verzuchting van een oude man die af en toe moeite heeft om genoegen te nemen met de luchtige manier waarop een verhaal ook gebracht kan worden. Of misschien is het wel het ongeduld met een schrijfster die in mijn ogen zoveel in haar mars heeft dat je zou wensen dat het er nu al uit had moeten komen. Geduld is een schone zaak dus blijf ik Anne-Marieke Samson zeker volgen in al het moois wat ongetwijfeld nog gaat volgen.
Als laatste wat opmerkingen in het verlengde van wat ik gister al schreef met betrekking tot enkele foutjes in de tekst. Natuurlijk gaat het mij niet om de opgesomde drukfouten. Dat was slechts gedaan als een flauwe opmaat naar deze blogpost. Waar ik me wel lichtelijk aan heb gestoord zijn een aantal inconsistenties in het verhaal.
Zo is daar bijvoorbeeld de passage waar Mai voor de eerste keer Jakob ontmoet:
‘Wie is dat?’ vroeg ze aan de koptelefoon.
[p.57, De val van Jakob Duikelman]
‘Dat is Jakob, let maar niet op hem. Hij ligt in een scheiding.‘
Scheiding, dacht Mai opgetogen. Dus hij is getrouwd.
Om dan vervolgens een stuk verder te lezen:
Er was voor Mai geen grotere schok mogelijk. Nooit had Jakob haar iets verteld dat hij eerder getrouwd was geweest, …
[p.65, De val van Jakob Duikelman]
Of wanneer Jakob op maandag tijdens een verhoor met een asielzoeker terugdenkt aan zijn dochter Disi:
Jakob voelt het bloed uit zijn gezicht wegtrekken als er onwillekeurig beelden van de verwarde Disi die hij gisteren op het politiebureau aantrof langzaam terugkomen in zijn herinnering.
[p.209, De val van Jakob Duikelman]
Zo zijn er meer te vinden. Juist in een verhaal wat het moet hebben van al die leugens is het belangrijk dat de interne logica overeind blijft, anders is het voor de lezers onmogelijk om nog enigszins te volgen hoe het verhaal in elkaar steekt. Zonder dat het iets af doet aan het leesplezier geeft het nog maar eens aan hoe gecompliceerd het spinnen van een web vol leugens is. Niet alleen Jakob raakt af en toe het overzicht kwijt.
Jakob Duikelman slijt de stoffige dagen van zijn ambtenarenbestaan op zijn saaie ministerie, afdeling 3F: oorlogsmisdaden. Het leven is zinloos en waarom moet het zin hebben? Dat zegt Jakob regelmatig tegen wie het maar wil horen. Maar als Jakob verneemt dat hij niet lang meer te leven heeft, houdt hij dat angstvallig geheim voor zijn mooie Thaise vrouw Mai en zijn puberdochter Disi. Terwijl hij zich een weg baant door zijn strakgespannen web van leugens, raakt Jakob onverwacht in conflict met een Nigeriaanse ronselaar van kindsoldaten
De val van Jakob Duikelman
Anne-Marieke Samson
Uitgeverij De Arbeiderspers
ISBN 9789029589505