In de lite­ra­tuur over WO-II en Joden­ver­vol­ging had ik al zo vaak gele­zen over en voor­beel­den gezien van ‘Entar­te­te Kunst’ dat ik gaan­de­weg nieuws­gie­rig werd naar de kunst die wel de goed­keu­ring van de Nazi’s kon weg­dra­gen. Daar­voor kon ik nu terecht in Muse­um Arn­hem waar de ten­toon­stel­ling Geaar­de Kunst. Door de staat gekocht ’40-’45 momen­teel te bezich­ti­gen is:

Voor het eerst in de geschie­de­nis wordt de kunst­ver­za­me­ling getoond die tij­dens de Twee­de Wereld­oor­log door de Neder­land­se over­heid is aan­ge­kocht. Sinds de bevrij­ding wordt de col­lec­tie bewaard in depots, beheerd door de Rijks­dienst voor het Cul­tu­reel Erf­goed (RCE). Nu, zeven­tig jaar later, is het tijd om de ‘geaar­de kunst’, als tegen­han­ger van ‘Entar­te­te (ont­aar­de) Kunst’, in samen­hang aan het publiek te tonen.
[Tekst: bro­chu­re Geaar­de kunst. Door de staat gekocht ’40-’45]

De foto’s die vol­gen bie­den ver­re van een vol­le­dig beeld van deze ten­toon­stel­ling maar laten hope­lijk wel zien hoe divers de ver­za­me­ling is. Mis­schien sti­mu­leert het om zelf een bezoek te bren­gen aan het muse­um om een en ander van nabij te kun­nen aan­schou­wen. Voor de tek­sten die ik heb opge­no­men tus­sen de foto’s heb ik dank­baar gebruik gemaakt van de infor­ma­tie die Muse­um Arn­hem op haar web­si­te en via bro­chu­res beschik­baar stelt. Hope­lijk is dat geen bezwaar.

De ver­ant­woor­de­lijk amb­te­naar voor de staats­aan­ko­pen was Edu­ard Ger­des. Ger­des had als kun­ste­naar een goe­de kijk op de artis­tie­ke kwa­li­teit van de wer­ken en beschik­te over een uit­ge­breid net­werk in de kunst­we­reld. Dit net­werk had hij opge­bouwd in de diver­se kun­ste­naars­ver­e­ni­gin­gen waar­in hij ook bestuur­lijk actief was. Ger­des had zich in 1933 bij de NSB aan­ge­slo­ten uit anti­com­mu­nis­ti­sche over­we­gin­gen. De Rus­si­sche Revo­lu­tie had die­pe spo­ren in zijn fami­lie ach­ter­ge­la­ten. Zowel zijn schoon­moe­der als zijn stief­moe­der waren afkom­stig uit de Sov­jet Unie en waren na 1917 ban­ne­lin­gen. Aan de keu­ken­ta­fel hoor­de hij over de ver­schrik­kin­gen in het oos­ten van de Rus­si­sche vluch­te­lin­gen aan wie hij onder­dak bood.

Na mei 1940 kwam voor Ger­des de kans om als hoofd van het Bureau Beel­den­de Kun­sten met staats­aan­ko­pen het nati­o­naal­so­ci­a­lis­ti­sche cul­tuur­be­leid vorm te geven. Al spoe­dig bleek dat er geen dui­de­lijk beleid bestond en de voor­keur en smaak van Ger­des en enke­le van zijn kunst­vrien­den steeds ster­ker de aan­ko­pen bepaal­den. Het uit­gangs­punt om zoveel moge­lijk kun­ste­naars te onder­steu­nen en de fors toe­ne­men­de begro­ting, leid­de tot een ver­snip­per­de ver­za­me­ling van wis­se­len­de kwa­li­teit. Het werd een bela­den col­lec­tie, niet door de indi­vi­du­e­le wer­ken, maar door de motie­ven ach­ter de aankopen.

[Tekst: Muse­um Arnhem]

Tij­dens de bezet­ting van 1940–1945 voer­de de nati­o­naal­so­ci­a­lis­ti­sche over­heid een actie­ve cul­tuur­po­li­tiek en kocht veel kunst aan. Men had een ster­ke voor­keur voor (neo)realistische tafe­re­len uit de natuur, zoals Hol­land­se land­schap­pen, zee- en rivier­ge­zich­ten, stads- en dorps­ge­zich­ten, plan­ten en die­ren en voor stil­le­vens, figuur­stuk­ken en (zelf-)portretten.

[Tekst: bro­chu­re Geaar­de kunst. Door de Staat gekocht ’40-’45]

Wes­ter­mann (1880–1971) was van 1918 tot 1945 leraar aan de Rijks­aca­de­mie van Beel­den­de Kun­sten. Zijn invloed nam toe als advi­seur en vriend van Ger­des, die de ‘zoo waar­de­vol­le mede­wer­king van Wes­ter­mann bij den kul­tu­ree­len opbouw hier te lan­de’ zeer waar­deer­de. Wes­ter­mann werd door de Ere­raad van de Kun­sten na 1945 ver­oor­deeld en tot de ‘aller­zwaar­ste geval­len’ gere­kend. Mid­den jaren vijf­tig kocht de over­heid opnieuw werk van hem aan.

[Tekst: Muse­um Arnhem]

De ‘Engel der gerech­tig­heid’ werd door Van de Vel­de (1896–1969) in opdracht van het DVK als pro­pa­gan­da­werk geschil­derd voor 1500 gul­den. Van de Vel­de is ook de schil­der van ‘De Nieu­we Mens’, dat tij­dens de oor­log op de werk­ka­mer van Anton Mus­sert hing en nu in het bezit is van het Rijks­mu­se­um. Hij speel­de noch in de NSB, noch in het DVK eni­ge rol van bete­ke­nis. Hij behoor­de tot de wei­ni­ge kun­ste­naars die na de oor­log gear­res­teerd wer­den en voor het Bij­zon­der Gerechts­hof moesten ver­schij­nen. Hij heeft zes­tien maan­den vast­ge­ze­ten en moest een boe­te van 2000 gul­den beta­len. De Ere­raad voor de Kun­sten sloot hem tien jaar uit van expo­si­ties en over­heids­op­drach­ten. Na de oor­log was Van de Vel­de soci­aal en pro­fes­si­o­neel geïsoleerd.

[Tekst: Muse­um Arnhem]

Ger­des (dienst­hoofd DVK) streef­de naar een typisch Neder­land­se col­lec­tie, geen Duit­se. Gro­te visi­oe­nen van de Nieu­we Mens of de Nieu­we Heil­staat zijn zo goed als afwe­zig. Ook nadruk­ke­lijk naar oor­log en ellen­de ver­wij­zen­de tafe­re­len zijn een uit­zon­de­ring. De stich­ting van het volk vond voor­na­me­lijk plaats aan de hand van alle- daag­se tafe­re­len. De nadruk lag op klas­sie­ke gen­res: het por­tret en de men­se­lij­ke figuur, het land­schap met rivier- en zee­ge­zich­ten en het stilleven.

[Tekst: Docen­ten­hand­lei­ding Muse­um Arnhem]

De ten­toon­stel­ling durft vra­gen te stel­len die tot nu toe lie­ver ver­me­den wer­den: Waar­om is veel van deze in de oor­log aan­ge­koch­te col­lec­tie tot nu toe uit de open­baar­heid geble­ven? In hoe­ver­re zijn deze wer­ken bedoeld als een vorm van pro­pa­gan­da en waar­in schuilt die pro­pa­gan­da dan? Zijn deze kunst­wer­ken schul­dig of besmet, en kan een kunst­werk über­haupt schul­dig of besmet zijn? Weer­spie­gelt de col­lec­tie niet gewoon de smaak van Neder­land van toen en voor een bre­der publiek nog altijd? 

[Tekst: Docen­ten­hand­lei­ding Muse­um Arnhem]

‘Entar­te­te Kunst’ is een Duit­se term die tij­dens het Der­de Rijk in Duits­land (1933–1945) werd gebruikt om daar­mee de ver­meen­de ont­spo­ring van de moder­ne, voor­al van de avant-gar­de kunst aan te geven. Het bete­kent in het Neder­lands “ont­aar­de kunst” (of: gede­ge­ne­reer­de), daar­bij refe­re­rend aan de door het Duit­se fas­cis­ti­sche regime wel esthe­tisch en moreel juist geach­te “Ari­sche” kunst. Het betrof een cam­pag­ne van de NSDAP om de Duit­se kunst­we­reld onder haar con­tro­le bren­gen, zodat deze voor pro­pa­gan­dis­ti­sche doel­ein­den van de staat kon wor­den ingezet. 

[Tekst: Docen­ten­hand­lei­ding Muse­um Arnhem]

De meer­der­heid van de land­schap­pen die het DVK ver­za­mel­de, zou je nati­o­na­le land­schap­pen kun­nen noe­men. We zien veel pol­ders met molens, water­rij­ke land­schap­pen met brug­gen, plas­sen of sloot­jes en opval­lend vaak is een rol weg­ge­legd voor knot­wil­gen. Stads- en dorps­ge­zich­ten wer­den ook aan­ge­kocht. Zij laten niet het moder­ne Neder­land zien, maar eer­der een tijd­loos beeld.

[Tekst: cata­lo­gus Muse­um Arnhem]

Mede door een jaren­lang ver­blijf in het bui­ten­land was Escher ver ver­wij­derd van de Neder­land­se kunst­we­reld. Hij hield zich afzij­dig van de Kul­tuur­ka­mer en het DVK en negeer­de in 1942 een ver­zoek van het depar­te­ment om voor­lich­ting te geven over ruim­te, vlak en com­po­si­tie. Toch kocht het DVK twee wer­ken van hem, waar­on­der ‘Sicilië: huis in de lava’.

[Tekst: Muse­um Arnhem]

Een apar­te ruim­te is vrij­ge­maakt voor scho­lie­ren die geïn­spi­reerd door de the­ma­tiek van de ten­toon­stel­ling zelf hun invul­ling moch­ten geven aan Geaar­de vs Ont­aar­de kunst. Zie­li­ge Hit­ler en Isla­mi­tisch Meis­je met de Parel vond ik uitschieters.

De ten­toon­stel­ling Geaar­de kunst. Door de Staat gekocht ’40-’45 is nog te zien tot en met 25 mei 2015 in Muse­um Arn­hem waar nog veel meer moois is te bewonderen.

~ ~ ~