Eenzaamheid in eindeloos meervoud — Lodewijk Verduin
Mijn eerste serieuze kennismaking met het werk van Jeroen Brouwers moet ergens in 1989 zijn geweest. In de plaatselijke boekwinkel was een jongeman werkzaam die idolaat van deze schrijver was. Hij roemde zijn meesterlijke beheersing van de Nederlandse taal en de veelzijdigheid van zijn literaire productie. Een recent verschenen bundeling van de correspondentie van Brouwers (Kroniek van een karakter, twee delen) had hij stukgelezen en nu was het aftellen naar de publicatie van De zondvloed, een roman die het afsluitende derde deel zou vormen van de zogenaamde Indiëromans. Het was dit boek waarmee Jeroen Brouwers zich aan mij presenteerde.
Ik was meteen verkocht. Nooit eerder had ik zoiets gelezen. Ik was volkomen overrompeld door de schitterende stijl en de gedetailleerde wijze waarop een ik-verteller (van beroep schrijver en sterk gemodelleerd naar de persoon van Jeroen Brouwers zelf) verslag doet van een aantal traumatische ervaringen die zijn verdere leven bepaald hebben. Nadat ik dit boek (762 pagina’s dik!) stukgelezen had (en het zou niet bij deze eerste keer blijven) ben ik vanzelfsprekend eerder werk gaan opzoeken (waaronder allereerst de voorgaande twee Indiëromans) en Jeroen Brouwers blijven volgen.
Als resultaat heb ik momenteel zo’n twintig boeken van hem in mijn bezit waarmee ik dacht — zonder daar enig bewijs voor te hebben — redelijk compleet te zijn. Hoe mis kon ik het hebben. Een aantal weken geleden zag ik bij toeval dat er een boek uitgekomen was dat het œuvre van de inmiddels 80-jarige Brouwers als onderwerp heeft. In het artikel stond aangegeven dat de auteur Lodewijk Verduin ruim tienduizend pagina’s had gelezen om aldus door te dringen tot de kern van dit œuvre. Let wel, dit zijn ruim tienduizend pagina’s gepubliceerd werk door Brouwers zelf. In het boek Eenzaamheid in eindeloos meervoud geeft Verduin dit nog eens heel precies aan (voorafgaand door allereerst Brouwers te citeren uit een interview in 1979 met Tom van Deel):
‘Een literair œuvre bestaat uit boeken die elkaar steeds maar aanvullen, in onderdelen of als geheel […] zodat men, als ik dadelijk dood ben — nu of over vijftig jaar — in ieder geval van mijn werk, voorzover dat dan bestaat, kan zeggen: het vormt een eenheid.’ En: ‘Ik wil dat mijn œuvre één geheel wordt. Dat œuvre staat nooit los van het leven van de schrijver. Ooit is er ergens een meneer die het bekijkt en zich afvraagt: waarom staat dat daar?‘
Drieënzestig boeken en 10 470 bladzijden lang ben ik die meneer geweest, en voordat ik terugtreed uit het voetlicht en weer in de donkere coulissen verdwijn, doe ik nog een poging om de kern van dit hecht samenhangende œuvre aan te wijzen en de ontwikkeling ervan te beschrijven.
[p.229]
Verduin schrijft dit in het afsluitende hoofdstuk ‘Verlatenheid. Conclusie’ waarin hij allereerst de stijl en vorm van Brouwers karakteriseert en vervolgens ingaat op de door hem gehanteerde thema’s, symbolen en psychologie. In de voorgaande hoofdstukken heeft hij al uitvoerig op chronologische wijze stilgestaan bij deze onderwerpen en gepoogd door onderling vergelijk en aangevuld met secundaire bronnen deze door Brouwers zelf aangehaalde ‘eenheid’ in zijn werk te vinden. Hij waagt het om in te gaan tegen de schrijver zelf die meermaals heeft aangegeven dat liefde, literatuur en dood zijn centrale thema’s zijn. Verduin vervangt liefde door angst, iets waarmee ik het — op grond van mijn bescheiden kennis (want zeg nou zelf, slechts twintig boeken heb ik van hem gelezen) mee eens ben. Het verklaart ook beter waarom ik zo gefascineerd ben door het werk van Brouwers, want angst, literatuur en dood zijn ook voor mij onderwerpen die mij het meest aanspreken in literatuur. Jeroen Brouwers geeft mij als zodanig waar ik naar op zoek ben en doet dat bovendien in een ongeëvenaarde wijze.
Het boek van Lodewijk Verduin is voor mij een welkome aanvulling gebleken op mijn kennis van het werk van Jeroen Brouwers. Het laat op een heldere en overtuigende wijze zien (door continu verbanden aan te wijzen in de vele publicaties) hoe dit streven naar eenheid in het ontzagwekkende œuvre door de jaren heen heeft plaatsgevonden. Het maakt het œuvre van Brouwers in mijn ogen daardoor nog rijker. Met de duiding door Verduin wordt (her)lezing nog interessanter. Tevens vormt het volgens mij een mooie introductie voor eenieder die het werk van Brouwers nog niet kent om daarvan alsnog kennis te nemen. Hopelijk is het een aanmoediging om daadwerkelijk een boek van hem ter hand te nemen. Voor mij is het aanleiding om te proberen wat hiaten in mijn verzameling op te vullen en weer wat vaker iets van Jeroen Brouwers te gaan lezen.
Eenzaamheid in eindeloos meervoud is een verfrissend, compact overzichtswerk voor liefhebbers van Jeroen Brouwers en een gedegen gids voor alle nieuwe lezers die dit grootse œuvre nog zullen gaan ontdekken.
Lodewijk Verduin
Eenzaamheid in eindeloos meervoud
Het œuvre van Jeroen Brouwers
Atlas Contact
P.S. Op 28 september 2021 verzorgde Spui25 een speciaal programma naar aanleiding van de publicatie van het boek Eenzaamheid in eindeloos meervoud. Hiervoor waren de volgende sprekers uitgenodigd die ieder voor zich ingingen op het werk van Jeroen Brouwers, om vervolgens af te sluiten met een groepsdiscussie:
Lodewijk Verduin studeerde Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam. Essays en kritieken van zijn hand verschenen onder meer in De Groene Amsterdammer, De Gids, Hollands Maandblad, de lage landen en de Nederlandse Boekengids. Hij is redacteur van Tirade.
Ellen Deckwitz is theatermaker, dichter en columnist voor NRC Handelsblad en De Nieuws BV. Onlangs won ze met haar bundel Hogere Natuurkunde de E.du Perronprijs.
Désanne van Brederode studeerde filosofie. Sinds haar romandebuut in 1994 schrijft ze naast fictie, artikelen en essays over uiteenlopende levensbeschouwelijke onderwerpen en geeft ze regelmatig lezingen. In het voorjaar van 2021 verscheen bij uitgeverij Querido haar negende roman, getiteld De tas.
Vincent Merjenberg studeerde Nederlands in Groningen en werkte bij een uitgeverij in Amsterdam. Zijn verhalen stonden in onder meer De Gids en De Revisor en dit voorjaar verscheen zijn debuutroman De grijzen, die genomineerd is voor de Bronzen Uil.
Lisanne Snelders (moderator) is programmamaker en redacteur, met een interesse in het snijvlak van literatuur, politiek en maatschappij. Momenteel werkt ze o.a. voor internationaal literatuurfestival Read My World en Brainwash (Omroep HUMAN). In 2018 promoveerde ze aan de Universiteit van Amsterdam op de politiek van de culturele herinnering aan Nederlands-Indië.
Het programma is HIER te bekijken.