De open samenleving en haar vijanden – Karl Popper [03]

Deel I De betovering van Plato
p.25: Inleiding

Lezen we verder in de inleiding dan wordt duidelijk dat Popper veel aandacht zal geven aan de filosofische stroming van het ‘historicisme’. Hier moest ik even schakelen omdat ik allereerst dacht dat het om ‘historisme’ ging, waarschijnlijk vanwege de studie geschiedenis die ik lang geleden volgde aan de universiteit van Utrecht. Ik besloot het op te zoeken in mijn exemplaar van Woordenboek Filosofie van Harry Willemsen en Peter de Wind (geheel herziene en aangevulde uitgave 2015).

Historisme: De term historisme of ook historicisme is een vernederlandsing van het Duitse ‘Historismus’. De term ‘Historismus’ duikt vanaf het eind van de 18de eeuw (onder anderen door Friedrich Schlegel (1772-1829) in 1797 gebruikt) zo af en toe in nogal verschillende – maar meestal negatieve – betekenissen op. Onder andere wordt het als aanduiding voor de theoretische positie van de zogenaamde ‘Historische Schule’ gebruikt, een richting die in het Duitsland van de 19de eeuw zowel in de rechtswetenschappen als in de economie overheerst. Binnen de ‘Historische Schule‘ vindt men vele varianten, maar gemeenschappelijk is (a) negatief: de afkeer van algemeen, ongeacht tijd of plaats geldende wetmatigheden (economie) of wetten (rechtsleer – de Historische Schule in de rechtsleer – moet met andere woorden niets hebben van het/de natuurrecht/natuurrechtsleer) […].

Historicisme: De term historicisme is in het Nederlands de meest gebruikelijke vertaling van het Duitse ‘Historismus’, zoals ook in het Engels en Frans ‘historicism’ resp. ‘historicisme’ de gebruikelijke vertalingen zijn. Karl Raimund Popper (1902-1994) echter gaf in zijn beroemde essay The Poverty of Historicism, 1944/45, 1957 een heel specifieke betekenis aan de term. ‘Historicisme’ slaat bij hem op het idee dat er zoiets als ‘wetten van de geschiedenis‘ zouden kunnen bestaan en dat we die wetten zouden kunnen ontdekken, op het idee met andere woorden, dat er een aan de natuurwetenschappen analoge ‘wetenschap van de geschiedenis‘ zou kunnen bestaan. Zo gezien zou ‘historicisme’ radicaal tegenovergesteld zijn aan het ‘Historismus’: het historisme legt immers de nadruk op het absoluut individuele, niet in wetten te vatten karakter van historische entiteiten. Overigens onderscheidt Popper (The Poverty of Historicism, p.17) ‘historisme’ van ‘historicisme’. Onder ‘historisme’ verstaat hij echter louter en alleen een kennissociologische positie a la Karl Mannheim (1893-1947).

Ik ben blij dat ik het heb opgezocht, want ik verkeerde zoals gezegd in de veronderstelling dat het om dezelfde begrippen ging, en dat blijkt in eerste instantie ook zo te zijn. Maar door de uitleg van Popper in zijn inleiding leek het om een compleet ander begrip te gaan, terwijl het eigenlijk een specifieke interpretatie van Popper blijkt te zijn die afwijkt van de gangbare definitie.

Waarom zoveel aandacht aan dit verschil van definitie? Wel, omdat Popper ‘de opkomst en de invloed van een aantal belangrijke vormen van dat historicisme’ als een van zijn hoofdthema’s beschouwt. Het is belangrijk te begrijpen hoe hij dit historicisme ziet om vervolgens zijn gedachtegang te kunnen volgen hoe hij denkt dat deze filosofische stroming een gevaar kan vormen voor onze democratie.

Ondertussen ben ik nog niet veel verder gekomen dan de eerste anderhalve pagina van de inleiding (totaal vijf pagina’s), maar ik vind het nodig wat langer stil te staan bij een aantal onderwerpen waarvan ik weet dat ze veelvuldig terugkomen en een wezenlijk onderdeel vormen van zijn betoog.

~ ~ ~

Disclaimer: Ik deel hier mijn leeservaring van het boek en wat ik ervan begrijp. Mijn achtergrond in onderwerpen zoals politieke of sociale wetenschappen en filofosie is minimaal. Dus waarschijnlijk mis ik een hoop en zal mijn duiding op veel plaatsen niet correct zijn. Aarzel niet om het mij in de reacties te laten weten zodat ik een en ander kan aanpassen. Ik wil leren, niet onderwijzen.