De Oogst 2001 — 2010 (1)
Vorige week (vrijdag 2 juli 2010) begon in de NRC een nieuwe serie boekbesprekingen. Ik citeer: “De jaren nul barstten van de spraakmakende non-fictie – van ‘No Logo’ tot ‘Dead Aid’. In de serie ‘De Oogst 2001 – 2010’ elke week een boek dat onze blik op de wereld veranderde.” De aftrap wordt gedaan aan de hand van het boek ‘Radicale Verlichting. Hoe Nederlandse denkers het gezicht van onze cultuur voorgoed veranderden.’ Het is geschreven door Jonathan Israel en verscheen als ‘Radical Enlightenment’ begin 2001.
Bij de auteur had ik in eerste instantie heel eventjes een soortement van ‘Yes-gevoel’. Een kort moment waande ik mezelf in het selecte groepje ‘Spraakmakende Boeken lezers’, maar al snel moest ik mezelf uit een ontkenningsfase zien te halen. Ik had het desbetreffende boek niet gelezen. Wel een andere titel van hem, namelijk ‘Dutch primacy in World Trade 1585–1740’. Eén van de zeldzame keren dat ik tijdens mijn studietijd een boek slechts met de allergrootste moeite heb uitgelezen. In mijn herinnering is het een oneindige opsomming van handelswaren die wij, Nederlanders, over de gehele toenmalig bekende wereld ex- en importeerden. Ruimschoots aangevuld met tabellen en grafieken.
Toch wel nieuwsgierig geworden of het echt zo verschrikkelijk was, zocht ik het boek op. En gelukkig had mijn geheugen me deze keer niet voor de gek gehouden. Voorbeeldje? Ik sla een willekeurige pagina open en lees over de Spaanse aanvallen (eerlijk waar, puur toeval!) op onze haringvloot vanaf de jaren 1625:
“All of the Dutch fishing ports felt the weight of the Dunkirk offensive, the haemorrhage continuing down to 1646. For some of the Maas fleets we have statistics which indicate the scale of the losses. The Schiedam herring fleet caught one third less herring in the 1620s than in the previous decade, and in the 1630s registered the lowest catch over a decade in the town’s history from the early sixteenth century down to 1720. For Zeeland and the West Frisian ports we lack comparable data.”
Ik zal jullie de bijgevoegde statistieken en trendanalyses besparen. De strekking moge duidelijk zijn. Inclusief noten en index is het geheel 462 pagina’s dik.
Wat zou deze Jonathan Israel dan nu in 2001 geschreven hebben dat het volgens Arnold Heumakers past in het door hem gehanteerde selectiecriterium: “het feit dat een boek in het collectieve geheugen woont als een begrip – de ‘botsing der beschavingen’, het ‘einde van de geschiedenis’.”
In zijn ogen heeft het te maken met het feit dat kort na verschijnen van het boek ‘Radical Enlightenment’ de aanval op de Twin Towers plaatsvond. Al snel werd dit gezien als een aanval op de Westerse beschaving. En toen uitgelegd moest worden waar die beschaving dan wel uit bestond, werd overwegend verwezen naar ‘de Verlichting, als de bron van onze belangrijkste seculiere waarden’. Zo ontstond een behoefte om meer te weten te komen over die Verlichting. Welnu, het boek van Israel voldeed perfect aan deze vraag. Het was gedetailleerd van opzet (kan ik me iets bij voorstellen), up-to-date en leesbaar geschreven (dit laatste kost me meer moeite om er iets bij voor te stellen). Israel werd een veelgevraagd spreker om uitleg te geven over de these dat de Islam nooit een Verlichting heeft gekend en dat daardoor vrijheid en tolerantie, alsook de scheiding van kerk en staat veel minder een rol van betekenis hebben gekregen.
In 2007 heeft Israel een vervolg uitgebracht, ‘Enlightenment Contested’ dat meer aansluiting zocht bij het debat dat sinds September 2001 was gevoerd. Dat kwam hem op kritiek te staan vanwege het ‘anachronistische’ gehalte van zijn betoog. Het was allemaal net iets te simplistisch toegeschreven vanuit de nogal chaotische en diverse gebeurtenissen tijdens de Verlichting naar onze huidige opvattingen over secularisatie en democratie. Alsof het allemaal vanzelfsprekend was.
Toen ik het artikel van Heumakers uit had, betrapte ik mezelf er op dat ik eigenlijk nergens echte duidelijkheid verkreeg over het feit waarom dit boek in ons collectieve geheugen woont. Er zijn in de afgelopen 10 jaar andere boeken verschenen die ik (nog) niet heb gelezen, maar waarvan de bekendheid (en de stellingname) desondanks bij mij bekend is. Zoals bijvoorbeeld het al eerder aangehaalde boek van Naomi Klein, ‘No logo’.
Als we het dan toch over de Verlichting hebben, dan grijp ik terug op een ander boek uit mijn studietijd, en wel eentje van Peter Gay, ‘The Enlightenment. An interpretation’ uit 1969. Dit was in mijn opinie zeker een uiterst leesbaar boek. Ook breed opgezet en up-to-date. Vooral de hoofdstukken over ‘The science of man’, ‘The science of society’, ‘The politics of decency’, ‘The politics of experience’ en ‘The politics of education’ heb ik vaker dan eenmaal gelezen. De veranderende opvattingen over tolerantie beschreef Gay op deze manier:
“The most prominent casualty of this attack on tradition was the idea of hierarchy, the idea that society is divinely, eternally ordered in ranks. […] the preponderant political thought of the Enlightenment, a kind of snobbish liberalism, at least envisioned the possibility, and proclaimed the desirability, of a society open to talents, in which commoners, even from poor circumstances (especially if they were men of letters) might rise to positions of influence, wealth, and status. Reason, ability, even luck, rather than birth, were the criteria by which the philosophes wanted men to be judged in society.”
Ik weet nog dat ik al lezende verliefd werd op de Verlichting.
Maar ik ga alsnog het boek van Israel bestellen en zien of hij dezelfde vlam kan doen opwakkeren.
En als laatste ben ik natuurlijk benieuwd welk boek deze week (vrijdag 9 juli 2010) uitverkozen is om in De Oogst opgenomen te worden. Zal het er ditmaal wel eentje zijn die ik gelezen heb?
Ik hou jullie op de hoogte.
~ ~ ~