50books — jaar 2015 — vraag 2
In deze week van de verschrikkelijke terreuraanslag op de redactie van Charlie Hebdo in Parijs moest ik denken aan de fatwa die jaren geleden uitgesproken werd over het boek De duivelsverzen door Salman Rushdie. Wat ik toen al meteen verwarrend vond in de hele controverse was dat men de handelingen van de romanpersonages rechtstreeks projecteerde op de schrijver. Met andere woorden, omdat fictief persoon A zegt dat god niet bestaat, wordt het schrijver C verweten dat die fictief persoon A heeft opgevoerd en zulke verschrikkelijke dingen laat zeggen. Ondanks dat schrijver C ook persoon B aan het woord laat komen die het niet eens is met persoon A.
Dat is toch niet logisch?
Maar het is natuurlijk complexer. Want schrijver X kan ook een persoon X verzinnen die allerlei controversiële uitspraken in het boek doet waarvan het misschien erg duidelijk is dat schrijver X soortgelijke ideeën heeft. De roman kan zo dienen om onwelgevallige meningen te ventileren onder de dekmantel van fictie. Mag dat? Voor wat betreft het godslasterlijke aspect is er in Nederland al een lange discussie gaande om deze wet aan te passen. Maar het hoeft niet altijd zo ver te gaan dat er wetten worden overtreden of religies beledigd.
Afgelopen week las ik De barmhartigen door Koen van Wichelen voor de blogtour die zijn uitgever had georganiseerd. In deze roman maken we kennis met het fictieve personage David Sores. Werkloos geworden besluit hij een boek te schrijven over zijn vader die na een lange lijdensweg in het ziekenhuis komt te overlijden. Sores rekent genadeloos af met zijn familie en geboortestreek wat hem vanzelfsprekend niet in dank wordt afgenomen. Ook hier lijdt het tot fysiek geweld tegen de schrijver. David Sores verdedigt zich keer op keer door te verwijzen naar het fictieve karakter van wat hij heeft geschreven:
‘… Mijn boek is fictie. Dat schijnt iedereen te vergeten. Ik heb een roman geschreven, geen rapport of een verslag in de krant. Mijn boek bevat de waarheid niet en pretendeert dat ook niet. Het is literatuur. Je mag het vooral niet letterlijk nemen.’
[p.180, De barmhartigen]
Ik heb al ooit de vraag gesteld in hoeverre je als lezer rekening moet houden met de fictieve personages die opgevoerd worden door een schrijver. Daar wil ik nu niet naar toe. Vandaag ben ik benieuwd om te horen hoe jullie denken over het boek als kunstwerk en wat de grenzen zijn die gesteld mogen of kunnen worden aan wat er te berde wordt gebracht.
vraag 2:
Is in een literair werk alles geoorloofd omdat de handelingen zich afspelen in een universum waar andere of geen wetten gelden?
Denk jij dat een roman los staat van onze dagelijkse realiteit en de schrijver er straffeloos op los kan fantaseren? Bestaat er dan in jouw ogen geen gevaar dat literatuur gebruikt kan worden als bijvoorbeeld een ideologisch pamflet of om mensen op te hitsen? Of heb je het idee dat een roman uiteindelijk als product gelezen gaat worden door reëel bestaande mensen en dat je daar als schrijver altijd rekening mee moet houden? Maar hoe is dat mogelijk bij zoveel diversiteit en opvattingen?
Succes bij deze vraag over een ingewikkelde en tevens hoogst actuele materie waar ik zelf ook elke keer opnieuw in vast dreig te lopen. Zoals altijd ben ik heel benieuwd naar jullie opvattingen.
~ ~ ~